"To Crystal Palace του Paxton" του Νίκου Βιτωλιώτη

Μιας και είναι οι μέρες τέτοιες, που το Champions League και από κοντά και το Europa League έχουν φτάσει στους ημιτελικούς και μιας και από τις οκτώ συνολικά ομάδες που συνεχίζουν, οι τέσσερις είναι αγγλικές, τι θα λέγατε για λίγο ποδόσφαιρο; Ωχ, ακούω μύριες γυναικείες φωνές να διαμαρτύρονται: «Πάλι μπάλα:». Καλά, καλά, εγώ φταίω που δεν το έθεσα σωστά. Περιμένετε και θα δείτε. Υπάρχει σύνδεση της μπάλας με την αρχιτεκτονική. Όχι, όχι, δεν θα σας μιλήσω για ποδοσφαιρικό γήπεδο, μα για κάτι άλλο. Προσέξτε λοιπόν, πώς θα φτάσουμε στο ζητούμενο.

            Το  θέμα των ημερών είναι το Champions League, σωστά; Και αυτό, έχει ένα μικρό αδελφάκι που το λένε Europa League, έτσι; Σε αυτό το τελευταίο, οι δυο από τις ομάδες των ημιτελικών, η Chelsea και η Arsenal είναι απ’ το Λονδίνο, συμφωνείτε; Μέχρι εδώ καλά λοιπόν, τίποτα το δύσκολο. Αλλά από το Λονδίνο είναι και άλλες ομάδες που παίζουν στην Premier League, την Α’ εθνική δηλαδή της Αγγλίας. Δεν αναφέρομαι στην Tottenham ούτε στη West Ham, αλλά σε μια λιγότερο γνωστή ομάδα, την Crystal Palace. Πώς, δεν τη γνωρίζετε; Α, οκ, την έχετε απλώς ακούσει. Ναι, ναι, αυτή που προχθές έριξε τρία στην συμπολίτισσά της, εκείνη με τα κανόνια. Λοιπόν, γυναίκες και άντρες, αναγνώστριες και αναγνώστες, όσοι γνωρίζετε αυτή τη λονδρέζικη ομάδα και όσοι μόλις τη μάθατε, πείτε μου ειλικρινά τούτο: δεν έχει πολύ περίεργο όνομα για ποδοσφαιρική ομάδα; Πιο πολύ σε αξεσουάρ για Barbie παραπέμπει, παρά σε έντεκα μαντράχαλους που κλωτσάνε ένα τόπι. Ωραία, συμφωνούμε. Γι’ αυτό και προκειμένου να μας λυθεί η απορία, ας δούμε από πού πήρε αυτή η ομάδα το όνομά της. Όπως μας λέει η ιστοσελίδα του συλλόγου, δημιουργήθηκε στα 1905 από εργάτες που δουλεύανε στο Crystal Palace. Ααααα! Υπήρξε δηλαδή πραγματικά ένα Κρυστάλλινο Παλάτι κάπου στην Αγγλία και είχε και κόσμο που δούλευε εκεί; Πώπω, σαν παραμύθι ακούγεται. Κι όμως, υπήρχε! Ας δούμε λοιπόν αμέσως τώρα την ιστορία του.

Στην Ευρώπη των μέσων του 19^ου αιώνα, ολοκληρωνόταν η πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης με κύρια χαρακτηριστικά της την εκτεταμένη χρήση του ατμού, την επέκταση των σιδηροδρόμων και την ανάπτυξη της υφαντουργίας. Ακολούθησε μια δεύτερη φάση, όπου κυριάρχησαν ο χάλυβας, ο ηλεκτρισμός και οι εφαρμογές του  και η εκρηκτική ανάπτυξη της χημικής βιομηχανίας. Αυτή η δεύτερη φάση, συνοδευόταν από αντίστοιχη τεχνολογική έκρηξη και από κάθε λογής νέες εφευρέσεις. Την ίδια περίοδο, η εκμηχάνιση της αγροτικής παραγωγής ενέτεινε την αστικοποίηση, δημιουργώντας σημαντικό όγκο ανέργων που κατευθύνθηκαν στις πόλεις, προς ανεύρεση εργασίας.

Η τεχνολογική πρόοδος στην επεξεργασία του σιδήρου, έδωσε τη δυνατότητα της αντικατάστασης των μεταλλικών στοιχείων των κτηρίων που έως τότε κατασκευάζονταν από χειροποίητο σφυρήλατο σίδερο, με στοιχεία από χυτοσίδηρο,[1] κατασκευασμένα βιομηχανικά και μαζικά. Το γυαλί επίσης, άρχισε κι αυτό να παράγεται μαζικά με μειωμένο κόστος και χρησιμοποιήθηκε μαζί με τον χυτοσίδηρο για την κατασκευή μεγάλων, διάφανων οροφών, παρέχοντας κάθετο φωτισμό σε χώρους εργασίας, θερμοκήπια, σιδηροδρομικούς σταθμούς και εκθεσιακά κέντρα, γεννώντας το βιομηχανικό στυλ που επικέντρωνε περισσότερο στην εξυπηρέτηση των λειτουργικών αναγκών. Μια από αυτές τις νέου τύπου κατασκευές ήταν και το Κρυστάλλινο Παλάτι μας.

Ο σχεδιασμός και η κατασκευή από τον sir Joseph Paxton, του κτηρίου που ονομάσθηκε Crystal Palace και που στέγασε την Παγκόσμια Έκθεση το 1851 στο Λονδίνο, άνοιξε νέους δρόμους για την αρχιτεκτονική. Ο Paxton ήταν γιος αγρότη και δεν είχε λάβει ακαδημαϊκή μόρφωση, όμως στη δεκαετία του 1830 είχε ήδη κατασκευάσει θερμοκήπια στο Clatsworth όπου εργαζόταν ως κηπουρός για τον Δούκα του Devonshire, πειραματιζόμενος με οροφές που επέτρεπαν συνεχή και φυσικό φωτισμό κατά τη διάρκεια της ημέρας, χρησιμοποιώντας πρωτοποριακά γυάλινα πάνελ (υαλοπίνακες).

Λίγο πριν το 1850, οι βιομήχανοι της Αγγλίας σκέφτηκαν να διοργανώσουν μια έκθεση για όλα τα βιομηχανικά προϊόντα που παρήγαγε η χώρα. Η ιδέα υποστηρίχθηκε από τον πρίγκιπα Αλβέρτο (ξέρετε, εκείνον που είχε παντρευτεί η Βικτώρια κι ας ήταν πρωτοξάδερφός της), που πρότεινε η έκθεση να συμπεριλάβει και ξένα προϊόντα. Σε αυτήν τελικά, εκτέθηκαν πρώτες ύλες, μηχανολογικός εξοπλισμός, νέες εφευρέσεις, βιομηχανικά προϊόντα και δημιουργίες πλαστικών τεχνών απ’ όλο τον κόσμο. Ως χώρος φιλοξενίας της έκθεσης επιλέχθηκε το Hyde Park, διότι συγκέντρωνε τα πλεονεκτήματα της εύκολης πρόσβασης και του χώρου στάθμευσης. Για τη στέγασή της, αποφασίσθηκε να ανεγερθεί μια προσωρινή κατασκευή, που θα μπορούσε να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αφού απορρίφθηκαν πάνω από διακόσια σχέδια, προτιμήθηκε αυτό του Paxton. Η δημοσίευση του σχεδίου προκάλεσε ενθουσιασμό και αποτέλεσε το σημαντικότερο θέμα συζήτησης στο Λονδίνο. Το κτήριο δεν θα χτιζόταν με συμβατικά υλικά (πέτρες, τούβλα, κονίαμα), αλλά θα αποτελείτο από υαλοπίνακες και μεταλλικά στοιχεία παραγμένα μαζικά, που θα συναρμολογούνταν επί τόπου, ενώ δεν θα είχε εσωτερικούς τοίχους, αφήνοντας έτσι άπλετο χώρο για τα εκθέματα (πολύ προχώ ο Paxton). Το κτήριο αυτό, αρχικά χλευάσθηκε από τα αγγλικά tabloids (ναι, υπήρχαν και τότε) και ονομάστηκε Crystal Palace από τη λονδρέζικη εφημερίδα Punch (μετά βέβαια, ο Paxton και το κτήριό του κέρδισαν την αποδοχή του κοινού, αλλά όπως λέει και ο λαός, καλύτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα).  

Crystal Palace, εσωτερική άποψη

Το σχέδιο του Paxton ήταν πρωτοποριακό και ολοκληρώθηκε εγκαίρως. Αποτέλεσε το πρώτο δείγμα αρθρωτής κατασκευής με επαναλαμβανόμενα δομικά στοιχεία των 7,2 μέτρων, όλα εμφανή. Η κεντρική ιδέα –που αποδείχθηκε συνάμα κι επαναστατική– ήταν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή ενός κτηρίου με απαιτήσεις λειτουργικότητας, τεχνικές και υλικά με τα οποία έως τότε κατασκευάζονταν βιομηχανικά κτήρια. Το νέο αυτό στυλ βρήκε ευρεία εφαρμογή στην κατασκευή κλειστών αγορών, μουσείων και λοιπών δημοσίων κτηρίων.

Η κατασκευή του Crystal Palace στηριζόταν σε κολώνες χυτοσίδηρου. Η οροφή στηριζόταν με τη σειρά της σε ακτίνες από το ίδιο υλικό και διέθετε πρωτοποριακό σύστημα αποστράγγισης των όμβριων υδάτων. Όταν ολοκληρώθηκε, το Crystal Palace κάλυπτε επιφάνεια εκατόν ογδόντα στρεμμάτων και αποτελείτο από τρία επίπεδα. Η προστασία από τον ήλιο επιτεύχθηκε με τέντες φτιαγμένες από κάλικο (κάτι σαν βαμβακερά τεντόπανα δηλαδή) με τη βοήθεια κινητών περσίδων-σκιάστρων. Ο Paxton φαινόταν να τα έχει προβλέψει όλα: υπήρχε πυροπροστασία από είκοσι πέντε αντλίες και χώρος όπου στεγαζόταν αστυνομική δύναμη, ενώ στην οροφή, υπήρχαν ιστοί για τις σημαίες των συμμετεχουσών χωρών.

Στο εσωτερικό του κτηρίου, διατηρήθηκαν δυο γιγάντιες λεύκες που προϋπήρχαν στο πάρκο, ενώ σε ένα κεντρικό σημείο, τοποθετήθηκε και ένα γυάλινο σιντριβάνι. Επιπλέον, ο Paxton τοποθέτησε περιστρεφόμενα μικρά τηλεσκόπια σε σημεία-κλειδιά, ώστε οι επισκέπτες να έχουν καλύτερη θέα της έκθεσης. Το τοξοειδές σκέπαστρο που χρησιμοποιήθηκε ώστε να χωρέσουν οι λεύκες, ήταν κατασκευασμένο από επικαλυμμένο ξύλο. Η ανοικτή θέα που προσφερόταν, το διάχυτο φως και ο τολμηρός συνδυασμός βασικών χρωμάτων, είχαν δημιουργήσει ένα αποτέλεσμα που εξέπληξε και τον ίδιο τον Paxton. Η Παγκόσμια Έκθεση διήρκεσε από την πρώτη Μαΐου έως τις δεκαπέντε Οκτωβρίου του 1851. Σε αυτή πήραν μέρος πάνω από δεκατέσσερις χιλιάδες εκθέτες με εκατό χιλιάδες εκθέματα και από το Κρυστάλλινο Παλάτι παρέλασαν πάνω από έξι εκατομμύρια επισκέπτες.

Ο Paxton που χρίσθηκε ιππότης μετά τη μεγάλη έκθεση, ήθελε να παραμείνει το Crystal Palace στο Hyde Park ως χειμερινός κήπος (κάτι σαν τεράστιο θερμοκήπιο δηλαδή), όμως το κοινοβούλιο αποφάσισε τη μετακίνησή του στο Sydenham, η οποία προχώρησε το 1852. Ο Paxton ήταν επικεφαλής του σχεδίου της μεταφοράς και αναδιαμόρφωσε το Crystal Palace μικρότερο σε μήκος αλλά πιο ψηλό. Λειτουργούσε εκεί πράγματι ως χειμερινός κήπος, αλλά και ως μουσείο αρχιτεκτονικής και γλυπτικής και ως χώρος εκθέσεων και συνεδριάσεων, ενώ το κεντρικό κλίτος αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αίθουσα κονσέρτων του Λονδίνου. Στον περιβάλλοντα χώρο, ο Paxton δημιούργησε κήπους με σιντριβάνια, χρησιμοποιώντας ατμοκίνητες αντλίες που έφερναν νερό από γεωτρήσεις. Δυστυχώς για το Λονδίνο και για τον πολιτισμό γενικότερα, στα 1937 το Crystal Palace καταστράφηκε  από πυρκαγιά. Παρέμειναν ωστόσο κάμποσες φωτογραφίες και φυσικά η ποδοσφαιρική ομάδα των εργαζομένων σε αυτό για να μας θυμίζει ότι πολλές φορές το φυσικό χάρισμα και η ιδιοφυΐα δεν χρειάζονται σπουδές και διπλώματα.

ΥΓ προς τις κυρίες: Ελπίζω να μην βαρεθήκατε…

---

[1] Ο χυτοσίδηρος, κράμα σιδήρου και άνθρακα, βρήκε χρήση στις οικοδομές όταν μέσω μιας νέας διαδικασίας επεξεργασίας, δόθηκε η δυνατότητα να ρευστοποιείται και να μορφοποιείται μέσα σε καλούπια.