"Ποια είναι η πραγματική ομορφιά" του Νίκου Βιτωλιώτη

Σήμερα έχω όρεξη να φιλοσοφήσω και μάλιστα, επί ενός θέματος που σίγουρα έχει απασχολήσει τον καθένα μας κάποια στιγμή. Το θέμα μας λοιπόν είναι οι αισθητικές κρίσεις, αν δηλαδή η ομορφιά είναι ζήτημα προσωπικού γούστου ή αν υπάρχουν κάποιοι γενικοί κανόνες, που μπορούν να δώσουν τον ορισμό του ωραίου. Αν η ομορφιά αποτελεί ιδιότητα των αντικειμένων ή αν υπάρχει μόνο ως υποκειμενικό συναίσθημα ευχαρίστησης και αν τελικά υπάρχει «μέτρο στο γούστο». Beauty is on the eye of the beholder που λένε και οι αγγλοσάξωνες, ή περί ορέξεως, κολοκυθόπιτα επί το ελληνικότερον. Κι όμως, υπάρχει κάποια τεράστια διάνοια που έχει υποστηρίξει και μάλιστα αρκετά πειστικά, ότι υπάρχει μια υποκειμενική καθολικότητα των αισθητικών κρίσεων, μια κοινή αίσθηση που προσδιορίζει το ωραίο. Αυτός ο πολύ μεγάλος διανοητής, δεν είναι άλλος από τον Ιμμάνουελ Καντ. Πάμε λοιπόν να δούμε χαλαρά και κατανοητά, τι πιστεύει για το θέμα μας ο τεράστιος αυτός φιλόσοφος.

Η καθαρότητα της καλαισθητικής κρίσης

Η καντιανή ανάλυση αφορά σε τρία είδη αισθητικής εμπειρίας:

α) αυτή του ωραίου που περιλαμβάνει την ανθρώπινη ομορφιά, καθώς και το κάλος σε φυσικά αντικείμενα, αλλά και σε τεχνουργήματα, που η ομορφιά τους σχετίζεται με τον σκοπό που εξυπηρετούν

β) αυτό που ονομάζει υψηλό, μια εμπειρία σε σχέση με το δέος που προκαλεί η φύση και

γ) αυτή των καλών τεχνών, που ομοιάζει με τη σύγχρονη αντίληψη περί αισθητικής.

Για τον Καντ, το έργο τέχνης αρέσει, όχι γιατί διδάσκει την αλήθεια ή την ορθή ηθική συμπεριφορά. Έστω κι αν περιέχει τέτοια στοιχεία, η καλλιτεχνική του αξία δεν συνίσταται σε αυτό. Για να δούμε τι ακριβώς εννοεί με αυτό. 

Για τον Καντ η καλαισθητική κρίση είναι καθαρή, όταν παρατηρούμε κάτι και αυτό είτε αρέσει είτε δεν μας αρέσει, χωρίς να λαμβάνουμε υπ' όψιν μας τον σκοπό ή τη χρησιμότητά του. Αυτό σημαίνει ότι ένα αντικείμενο ή ένα έργο τέχνης μας αρέσει, χωρίς να μπαίνουμε στη διαδικασία να αναλύσουμε εάν αυτό είναι χρήσιμο ή εάν εξυπηρετεί κάποιον ανώτερο ηθικό σκοπό.  Αυτό που μετράει για το ωραίο είναι εάν η απλή αναπαράστασή του προκαλεί ένα θετικό συναίσθημα. Όμως, παρά το γεγονός ότι η καλαισθητική κρίση επικεντρώνεται στην αναπαράσταση και όχι στην ύπαρξη του αντικειμένου, ο Καντ πιστεύει ότι αυτή η κρίση δεν είναι τελείως υποκειμενική. Θεωρεί ότι ένα ωραίο αντικείμενο θα μπορεί να προκαλέσει την ίδια αρέσκεια, το ίδιο θετικό συναίσθημα σε όλους τους παρατηρητές, αρκεί να υπάρχουν κάποιες ιδεώδεις συνθήκες. Ωραίο λοιπόν, είναι ένα αντικείμενο ή ένα έργο τέχνης που αρέσει σε όλους και που η κατασκευή ή η αναπαράστασή του δεν βασίστηκε σε κάποιους κανόνες, δεν φτιάχτηκε βασιζόμενο σε κάποιες έννοιες ή ορισμούς. Άρα λοιπόν, αν σου αρέσει κάτι άνευ όρων, σκέφτεσαι ότι το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει και για τους υπόλοιπους, ότι θα πρέπει να αισθάνονται και οι υπόλοιποι την ίδια ηδονή και ότι λειτουργεί σαν παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο οφείλουν και οι άλλοι ν’ αντιλαμβάνονται την ομορφιά. Αυτό ονομάζεται από τον Καντ παραδειγματική αναγκαιότητα της γνήσιας καλαισθητικής κρίσης. Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στο ότι αν και βασίζεται σε προσωπικό συναίσθημα, αυτό θεωρείται ότι θα μπορούσε να έχει ισχύ «νόμου» και για τους άλλους, ο παρατηρητής του ωραίου «απαιτεί» την ίδια κρίση και από τους άλλους και μιλά σαν να είναι η ομορφιά αντικειμενική ιδιότητα.

(Πώς σας φαίνεται έως τώρα; Καλά το πάει, δε νομίζετε; Τελικά, η φιλοσοφία δεν είναι και τόσο δύσκολη…)

Φαντασία, διάνοια και κοινή αίσθηση στην καλαισθητική κρίση: η θεμελίωση της υποκειμενικής καθολικότητας

Από την έως τώρα ανάλυση προκύπτουν κάποια εύλογα ερωτήματα. Γιατί η καλαισθητική κρίση πρέπει να είναι ανεξάρτητη εννοιών, γιατί δεν πρέπει δηλαδή να βασίζεται σε κάποιους προκαθορισμένους κανόνες; Και επίσης, γιατί αυτή η κρίση αξιώνει καθολικότητα, γιατί δηλαδή πρέπει να είναι από όλους αποδεκτή; Πώς δηλαδή ξεπερνιέται η αντίθεση υποκειμενισμού και αντικειμενισμού; Για τον Καντ, η αισθητική εμπειρία είναι μια ιδιόμορφη πνευματική κατάσταση συντονισμού της φαντασίας και της διάνοιας. Αυτό σημαίνει ότι η φαντασία και ο νους αρχίζουν να παίζουν ένα παιχνίδι, που προκαλεί ένα συναίσθημα ηδονής και που προάγει και ζωογονεί τις ανθρώπινες ζωτικές δυνάμεις, σε κάνει δηλαδή να νιώθεις χαρούμενος και ζωντανός. Αυτό το παιχνίδι είναι ελεύθερο και αρμονικό. (Μην σας αγχώνει η κάπως ψαρωτική ορολογία, παρακάτω εξηγούνται όλα)

Η αρμονία του παιχνιδιού σημαίνει ότι οι εντυπώσεις που προέρχονται από την παρατήρηση και στη συνέχεια, από την αποτύπωση και την αναπαράσταση του αντικειμένου ή του έργου τέχνης στη φαντασία δεν είναι διάσπαρτες (ή ξεκάρφωτες κατά το κοινώς λεγόμενο). Οι εντυπώσεις αυτές, καθώς ο νους τις επεξεργάζεται, αποδεικνύεται ότι έχουν μια ενότητα,. Όμως αυτή η ενότητα δεν είναι αποτέλεσμα κάποιων κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους έχει φτιαχτεί το αντικείμενο ή το έργο τέχνης. Αυτό ακριβώς εννοεί ο Καντ όταν λέει ότι το παιχνίδι μεταξύ της φαντασίας και του νου, της διάνοιας δηλαδή, είναι ελεύθερο, καθώς η φαντασία δεν υπόκειται σε οποιοδήποτε περιορισμό, που θα μπορούσε να προκύψει από την υπαγωγή της σε κάποιον ορισμό, που μας λέει το πώς φτιάχνεται κάτι ωραίο, το πώς δημιουργείται ένα έργο τέχνης. Όταν αυτή η ενότητα, αυτή η αρμονία βρεθεί μέσα στο μυαλό μας, προκαλείται μια μεγάλη ηδονή η οποία είναι απροσδόκητη, αφού δεν υπάρχουν κάποιοι κανόνες, κάποιες έννοιες που να συνδέονται μαζί της και να κάνουν την ηδονή λίγο – πολύ αναμενόμενη. Για τον λόγο αυτό δεν υπάρχουν κανόνες στην καλαισθητική κρίση. Γιατί όμως θα πρέπει να δεχθούμε ότι ο νους όλων των ανθρώπων λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και ότι το «ελεύθερο παιχνίδι» έχει σε όλους την ίδια επίδραση; (Σωστό ερώτημα, πάμε να δούμε τι απαντά και σε αυτό ο Καντ).

Ο Καντ λοιπόν, δέχεται ότι οι δυνάμεις του νου, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην αισθητική εμπειρία, είναι οι ίδιες αυτές νοητικές δυνάμεις που είναι αναγκαίες για την απλή γνώση. Όμως, κάθε φυσιολογικός άνθρωπος είναι ικανός για την απλή γνώση και συνεπώς όλοι οι φυσιολογικοί άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα αισθητικών κρίσεων. Αν λοιπόν είναι σωστό το ότι η ηδονή προκύπτει από την αρμονία των απλών δυνάμεων της φαντασίας και της διάνοιας, όταν ένα άτομο παρατηρεί ένα έργο τέχνης ή ένα αντικείμενο και εκφράζει καλαισθητική κρίση, τότε η ίδια ηδονή θα πρέπει να αναμένεται για τον καθένα. Με βάση αυτό τον συλλογισμό, αξιώνεται η υποκειμενική καθολικότητα της καλαισθητικής κρίσης. (ο άνθρωπος ήταν τεράστιος, πού τα σκέφτηκε όλα αυτά;).

 

Προσαρτημένη Ωραιότητα, Υψηλό και αυτονομία της Τέχνης

Όπως είδαμε, για τον Καντ η καθαρή καλαισθητική κρίση αναφέρεται μόνο στη μορφή των αντικειμένων και όχι στην ύλη, στο περιεχόμενο τους ή την σκοπιμότητά τους. Η ενότητα που προκύπτει από το παιχνίδι φαντασίας και νου ονομάζεται από τον Καντ ως σκοπιμότητα χωρίς σκοπό. Δέχεται όμως ότι και ένα αντικείμενο ειδικού σκοπού μπορεί να είναι ωραίο. Σε αυτή την προσαρτημένη ωραιότητα, το ελεύθερο παιχνίδι περιορίζεται από την έννοια του σκοπού του αντικειμένου, αν και με κάποιο τρόπο ο νους «παίζει» με κάποιες όψεις του και ξεπερνά την απλή εφαρμογή των εννοιών που προϋποθέτει αυτός ο σκοπός. Δηλαδή, ένα σπίτι μπορεί να μας αρέσει, όχι μόνο επειδή ικανοποιεί επαρκώς τις ανάγκες στέγασης για τις οποίες κατασκευάστηκε αλλά γιατί είναι ωραίο από αρχιτεκτονικής άποψης, επειδή η θέα του μας προκαλεί ευφορία.

Επίσης, ο Καντ πιστεύει ότι ο άνθρωπος λαμβάνει από κάποια φυσικά φαινόμενα μια ειδική αισθητική απόλαυση που ονομάζει υψηλό. Αυτή αφορά στο συντριπτικό μεγαλείο που μηδενίζει την ανθρώπινη ύπαρξη και στο δέος που αυτός αισθάνεται μπροστά στη φύση. Για το υψηλό, το ελεύθερο παιχνίδι είναι μεταξύ φαντασίας και λογικής και όχι μεταξύ φαντασίας και νου. Η εμπειρία του υψηλού ξεκινά με δυσαρέσκεια και μετά ακολουθεί ηδονή που οφείλεται στην αρμονία φαντασίας και λογικής. Το μαθηματικό υψηλό είναι όταν ατενίζοντας τον έναστρο ουρανό, ο άνθρωπος έχει ένα συναίσθημα, σα να συλλαμβάνει το άπειρο. Από την άλλη, το δυναμικό υψηλό αναφέρεται σε αντικείμενα που μοιάζουν ακαταμάχητα και απειλητικά, όπως ο τρικυμισμένος ωκεανός: η εμπειρία ξεκινά με φόβο και οδύνη, τελικά όμως επέρχεται ένα ευάρεστο συναίσθημα ελευθερίας, ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την παντοδυναμία και τις απειλές της Φύσης. Μη μου πείτε ότι δεν σας έχει μαγνητίσει η έκρηξη ενός ηφαιστείου και τα ποτάμια λάβας που την ακολουθούν; Για να το πούμε με απλά λόγια, το υψηλό σχετίζεται με το μεγαλείο της φύσης.

Πάμε τώρα να δούμε και το πλέον ενδιαφέρον, που κατά τη γνώμη μου έχει να μας πει ο Καντ περί του θέματος: ορίζει την ιδιοφυΐα «ως το φυσικό χάρισμα μέσα από το οποίο η φύση δίνει στην τέχνη τον κανόνα». Είναι αυτό που βοηθά τον καλλιτέχνη να παράγει κάτι για το οποίο δεν υφίστανται κανόνες παραγωγής. Το προϊόν της ιδιοφυΐας πρέπει να είναι συγχρόνως πρωτότυπο και υποδειγματικό και ο τρόπος με τον οποίο ο καλλιτέχνης δημιουργεί, να μην μπορεί να περιγραφεί ούτε από τον ίδιο. Ο δημιουργός δεν γνωρίζει πώς προκύπτουν οι ιδέες του, ούτε μπορεί να τις επινοήσει κατά βούληση ή να τις μεταδώσει με οδηγίες. (ο άνθρωπος απλά τα είπε όλα, για άλλη μια φορά υποκλίνομαι). Η καντιανή θεωρία θεμελιώνει την αυτονομία της τέχνης, απορρίπτει κάθε κανόνα τεχνικής ορθότητας και πιστεύει στην απόλυτη ελευθερία της καλλιτεχνικής φαντασίας. Ο καλλιτέχνης όταν δημιουργεί ακούει μόνο στη συνείδησή του χωρίς συμβατικούς περιορισμούς και αυτενεργεί πλήρως. Μόνος νόμος είναι η ιδιοφυΐα του, ελεύθερη από τεχνοτροπίες, παραδόσεις, εξωτερικούς κανόνες ή φόρμες.

Ο Καντ λοιπόν, πιστεύει ότι κάθε φυσιολογικός άνθρωπος διαθέτει την ικανότητα της απλής γνώσης που οδηγεί στην αισθητική κρίση. Μπορεί η αξίωση του Καντ περί καθολικότητας των αισθητικών κρίσεων να θυμίζει στην ακραία της εκδοχή ολοκληρωτικές απόψεις και να μοιάζει με ασυνέπεια λόγου - ειδικά όταν εκφράζεται από κάποιον που πρόβαλε με θέρμη τα ιδανικά του Διαφωτισμού και την αμφισβήτηση των αυθεντιών (θυμηθείτε τον ορισμό που έδωσε ο Καντ για τον Διαφωτισμό), όμως αυτό που πρέπει να μας μείνει είναι ότι προέταξε τη φαντασία έναντι του λογικού όσον αφορά στην αισθητική, άποψη στην οποία ανιχνεύονται σπέρματα ρομαντισμού, συνεισφέροντας σημαντικά σε ένα φιλοσοφικό τομέα που έμοιαζε έως τότε παραμελημένος.

ΥΓ: Αν σας άρεσε και δεν σας δυσκόλεψε, την επόμενη φορά μπορούμε να δούμε τις απόψεις του Χιουμ επί του θέματος.