«H ζωή εν τάφω» του Στρατή Μυριβήλη

Είναι αλήθεια ότι η ελληνική λογοτεχνία ποτέ δεν αποτελούσε πρώτη μου επιλογή. Κυρίως επειδή το αγαπημένο μου λογοτεχνικό είδος είναι η αστυνομική λογοτεχνία, που στην Ελλάδα, πέρα από 2-3 πραγματικά αξιόλογους λογοτέχνες, δεν ανθεί ιδιαίτερα. Παρόλα αυτά, με αφορμή τη σειρά της κρατικής τηλεόρασης «Η ζωή εν τάφω» (την οποία βέβαια δεν έχω παρακολουθήσει καθόλου), αποφάσισα να διαβάσω το βιβλίο του Στρατή Μυριβήλη, ένα από τα κλασικότερα της ελληνικής λογοτεχνίας και καλύτερο του συγκεκριμένου συγγραφέα.

Το βιβλίο του πολέμου, όπως χαρακτηρίζεται ακριβώς κάτω από τον τίτλο, είναι ακριβώς αυτό αλλά ταυτόχρονα πολλά περισσότερα. Είναι τα χειρόγραφα του στρατιώτη Αντώνη Κωστούλα, ο οποίος μέσα από τα χαρακώματα του πολέμου αποκτά αγρίως μία άλλη αντίληψη της ζωής και την τοποθετεί στη σωστή της διάσταση. Παρότι πολεμικό βιβλίο, τα ίδια τα γεγονότα του πολέμου καταλαμβάνουν ένα μικρό τμήμα του βιβλίου. Τα λίγα περιστατικά που περιγράφονται όμως είναι τόσο αποτρόπαια και αποκρουστικά που η αίσθηση που αφήνουν στον αναγνώστη διατηρείται για αρκετές σελίδες (μέχρι να έρθει το επόμενο). Ο Μυριβήλης εστιάζει αλλού. Εστιάζει κυρίως στην αίσθηση του πολέμου, στην ψυχολογία που προκαλεί στον στρατιώτη αλλά και σε αυτούς που έμειναν πίσω. Σε ανθρώπους της καθημερινότητας, της ελληνικής (και όχι μόνο) υπαίθρου που έχουν χάσει τα πάντα για τα καπρίτσια του ανθρώπινου γένους. Το γεγονός ότι το βιβλίο αποτελεί ουσιαστικά μια συλλογή από γράμματα που έστελνε ο Κωστούλας στην αγαπημένη του δίνει στον Μυριβήλη το πάτημα να χρησιμοποιήσει μια απλή γλώσσα, καθημερινή, γεμάτη τοπικά ιδιώματα που μεταφέρουν τον σύγχρονο αναγνώστη σε μια άλλη εποχή, πιο αγνή.

Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας του βιβλίου είναι διάχυτος σε οτιδήποτε αποτυπώνεται στο χαρτί. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό αυτού του χαρακτήρα, κατά τη γνώμη μου, είναι ο σεβασμός με τον οποίο αναφέρεται στον αντίπαλο που κρύβεται στις απέναντι βουνοπλαγιές. Ναι μεν αν βρεθούν μπροστά του αναγκαστικά θα τους σκοτώσει (αλλιώς θα τον σκοτώσουν αυτοί) αλλά σχεδόν σε κανένα σημείο του βιβλίου δεν διακρίνεται μίσος παρά μόνο ένας σεβασμός και μία κατανόηση ότι όλοι βρίσκονται στην ίδια μοίρα και περνάνε τις ίδιες κακουχίες. Ακόμα και τα ζώα αποκτούν αξία ίση με αυτή των ανθρώπων (τους αφιερώνεται ολόκληρο κεφάλαιο) και μάλιστα τονίζεται η ανανδρία του ανθρώπινου γένους που σέρνει ζωντανά πλάσματα σε μια μάχη που δεν είναι δική τους.

Πέρα από όλα αυτά όμως, ένα είναι αυτό που μένει στον αναγνώστη αυτού του βιβλίου. Η αξία της ζωής και πώς αυτή γίνεται αντιληπτή στο πραγματικό της μέγεθος όταν υπάρχει ανά πάσα στιγμή ο κίνδυνος να κοπεί το νήμα της από μια οβίδα, από μια σφαίρα ή από μια ασθένεια. Η ψυχοσύνθεση ενός στρατιώτη στα χαρακώματα είναι τέτοια που τα πάντα αποκτούν άλλη διάσταση. Η αγάπη για τη φύση, η νοσταλγία για την πατρίδα, η χαρά ακόμα και από το μικρότερο γεγονός (όπως από ένα λουλούδι που ανθίζει),η λύπη, η «συνήθεια» του θανάτου αφού δεν υπάρχει χρόνος για θρήνο. Η αίσθηση ότι όλα μπορούν να τελειώσουν μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα αποτυπώνεται με τέτοιο τρόπο που περνάει και στον αναγνώστη. Η αγωνία για τη ζωή έρχεται σε αντιπαραβολή με τις ατελείωτες και φαινομενικά άδειες ώρες πίσω από ένα τσουβάλι άμμου. Οι ώρες αυτές γεμίζουν με σκέψεις και αναμνήσεις που μπορούν να καταρρακώσουν τον στρατιώτη αλλά ταυτόχρονα να του δώσουν να καταλάβει πόσο πολύτιμο είναι αυτό που είχε και κινδυνεύει να χάσει.

Η διαχρονική αξία του βιβλίου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι εστιάζει στα συναισθήματα που προκαλεί ο πόλεμος, που είναι διαχρονικά από μόνα τους, και όχι στα ίδια τα γεγονότα του πολέμου (που μάλιστα πλέον δεν θα έκαναν και καμία ιδιαίτερη εντύπωση στον αναγνώστη που έχει «εκπαιδευτεί» σε εικόνες πολέμου μέσα από τις ειδήσεις και τις ταινίες). Η «αίσθηση» όμως του πολέμου διεισδύει στο μυαλό του καθενός που μοιραία μπαίνει στη θέση του στρατιώτη και μοιραία αναγκάζεται να εκτιμήσει λίγο παραπάνω την καθημερινότητά του και την ειρήνη ως το πολυτιμότερο αγαθό.