Από τον Γιάννη Πλάκα
Εξήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από το πογκρόμ κατά του ελληνισμού
της Πόλης που σχεδίασε η τουρκική κυβέρνηση και εξετέλεσε με τη βοήθεια
παρακρατικών οργανώσεων. Με την ευκαιρία της μαύρης αυτής επετείου το Koalakia επιχειρεί να ρίξει φως στα
γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία του ελληνισμού της Πόλης.
Η ελληνική κοινότητα της Πόλης (1923-1950)
Όπως είναι γνωστό, ο ελληνισμός της Πόλης εξαιρέθηκε από την
υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάννης. Την
περίοδο της υπογραφής της σύμβασης οι Έλληνες κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής
της Κωνσταντινούπολης ανέρχονταν σε 125.000. Οι λόγος για τον οποίους η
ελληνική πλευρά ζήτησε την εξαίρεση του ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης
έγκειτο, σύμφωνα με τον Γιώργο
Μαυρογορδάτο, στην αδυναμία της
ελληνικής πλευράς να μεριμνήσει για την εγκατάσταση και ενσωμάτωση αυτού του
πληθυσμού επιπλέον του ενός εκατομμυρίου που ήταν υποχρεωμένη να δεχθεί λόγω
της Συνθήκης.
Την περίοδο που ακολούθησε μέχρι και την έναρξη του Β’ Π.Π.
το τουρκικό κράτος προώθησε μια σειρά από νόμους που ευνοούσε τους εθνοτικά
Τούρκους εις βάρος των μειονοτήτων. Ειδικότερα, οι μη εθνοτικά Τούρκοι δεν
μπορούσαν να απασχοληθούν στις κρατικές υπηρεσίες , δεν μπορούσαν να ασκήσουν μια
σειρά από ελεύθερα επαγγέλματα όπως αυτά του γιατρού, της μαίας, του
οδοντίατρου, του φαρμακοποιού και του κτηνίατρου, απαγόρευσε την έκδοση
εφημερίδων και περιοδικών από μη εθνοτικά Τούρκους. Παράλληλα, η τουρκική
κυβέρνηση αρνήθηκε να παραχωρήσει ή αφαίρεσε την τουρκική ιθαγένεια από πολλούς
μειονοτικούς που ήθελε να απομακρύνει με βάση το ν 1041 που προϋπόθετε την
παρουσία κάποιου στην Τουρκία και την συμμετοχή του στον τουρκικό αγώνα της
ανεξαρτησίας (1919-1923) προκειμένου αυτή να αποδοθεί ή να διατηρηθεί.[1]
Μετά τις προηγούμενες νομοθεσίες που έπληξαν τους
μειονοτικούς που ασκούσαν ελεύθερα επαγγέλματα, η τουρκική κυβέρνηση στράφηκε
εναντίον του εμπορικού και επιχειρηματικού τμήματος της μειονότητας. Το 1942
επιβλήθηκε στους πολίτες της χώρας ένας ειδικός φόρος επί των εμπορικών
δραστηριοτήτων, της ακίνητης περιουσίας και των καταθέσεών τους σε τράπεζες
προκειμένου να χρηματοδοτηθεί μια πιθανή πολεμική εμπλοκή της Τουρκίας. Ο φόρος
όμως έπληξε ιδιαίτερα τους μη Μουσουλμάνους, που κρατούσαν στα χέρια τους το
μεγαλύτερο τμήμα της οικονομίας. Ο ρατσιστικός χαρακτήρας του νόμου φάνηκε από
τα όσα δήλωσε ο τότε πρωθυπουργός Σουκρού Σαράτσογλου στην κοινοβουλευτική
ομάδα του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος: «Έχουμε μπροστά μας μια ευκαιρία
[με αυτό το νόμο] να κερδίσουμε την οικονομική μας ανεξαρτησία. Με αυτό τον
τρόπο θα βγάλουμε από τη μέση τους ξένους που κυριαρχούν στην αγορά μας και θα
παραδώσουμε την τουρκική αγορά στα χέρια των Τούρκων».[2] Πολλοί
μειονοτικοί αναγκάστηκαν να πουλήσουν επιχειρήσεις και ακίνητα προκειμένου να
συγκεντρώσουν τον καταβληθέν ποσό, ενώ γύρω στις 5000 δεν κατάφεραν να
συγκεντρώσουν τα χρήματα και οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας όπου ξεπλήρωναν
το χρέος τους εργαζόμενοι. Ο νόμος αποσύρθηκε το 1944 μετά από παρέμβαση των
ΗΠΑ και της Βρετανίας, έχοντας όμως πλήξει την οικονομική ευρωστία της
μειονότητας.
Τι οδήγησε στα σεπτεμβριανά;
Τα γεγονότα του Σεπτέμβρη του 1955 είναι κατά πολλούς στενά
συνδεδεμένα με τις διεργασίες που εξελίχθηκαν στο κυπριακό τον προηγούμενο
χρόνο. Η ελληνοκυπριακή πλευρά είχε ανακινήσει το ζήτημα της αυτοδιάθεσης του
νησιού από τα τέλη της δεκαετίας του ΄40 με τη διενέργεια του δημοψηφίσματος,
εντούτοις η ελληνική κυβέρνηση μέχρι και το 1954 επέλεξε μια στάση αρχικά ουδετερότητας
και στη συνέχεια μυστικών κρούσεων στη Βρετανία για φιλική διευθέτηση του
ζητήματος μεταξύ των δυο συμμαχικών χωρών (ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και
παραχώρηση στρατιωτικών βάσεων ως αντάλλαγμα στη Βρετανία). Η άκαμπτη στάση της
Βρετανίας και η πίεση της ελληνικής κοινής γνώμης οδήγησε την κυβέρνηση Παπάγου
στην επιλογή της ρήξης με τα Βρετανία και την προσφυγή στα Ηνωμένα Έθνη
προκειμένου να εξεταστεί η παραχώρηση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης στη Κύπρο με
απώτερο στόχο την ένωση του νησιού με την Ελλάδα.
Η τουρκική κυβέρνηση αντέδρασε στα ελληνικά σχέδια
δηλώνοντας την επιθυμία της να μην αλλάξει το
status quo στο νησί, σε διαφορετική περίπτωση αυτό θα έπρεπε να
επιστραφεί στον προηγούμενο κάτοχο της, δηλαδή την ίδια. Οι λόγοι που οδήγησαν
την Τουρκία στην υιοθέτηση αυτής της στάσης ήταν τόσο γεωπολιτικοί όσο και εθνοτικοί-εσωτερικοί. Στους γεωπολιτικούς
συγκαταλέγονται τα άμεσα εθνικά της συμφέροντα καθώς η Κύπρος βρίσκεται σε πολύ
κοντινή απόσταση από τα ευάλωτα νότια παράλια της. Έχοντας ήδη προσαρτήσει τα
Δωδεκάνησα μετά το τέλος του Β’ Π.Π., μια πιθανή προσάρτηση και της Κύπρου στην
Ελλάδα θα ανέτρεπε ολοκληρωτικά εις βάρος της Τουρκίας την ισορροπία δυνάμεων
μεταξύ των δυο χωρών. Όσο για τους
εθνοτικούς-εσωτερικούς λόγους, από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 άρχισε να
υπάρχει μια ανακίνηση του κυπριακού στην Τουρκία με την δημιουργία συλλόγων
συμπαράστασης στους Τουρκοκύπριους οι οποίοι καλλιεργούσαν την ιδέα ότι ο
ομοεθνής πληθυσμός στην Κύπρο κινδυνεύει με εξαφάνιση σε περίπτωση ένωσης του
νησιού με την Ελλάδα.[3] Η
σημαντικότερη από αυτές τις οργανώσεις ήταν η φοιτητική οργάνωση «Η Κύπρος
είναι Τουρκική».
Ήταν όμως το Κυπριακό η καθοριστική αιτία του βίαιου πογκρόμ
στην Κωνσταντινούπολη; Πέρα από τα αδιαμφισβήτητα συμφέροντα της Τουρκίας
σχετικά με το Κυπριακό, φαίνεται ότι αυτό ήταν απλά η αφορμή. Η ιστορικός Dilek Guven εξετάζει
τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου ως συνέχεια και ολοκλήρωση των εχθρικών πολιτικών
απέναντι στις μειονότητες που ασκούσε παραδοσιακά η Άγκυρα από το 1923.
Εσωτερικό δε έγγραφο του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (1946) το οποίο
παραθέτει η συγγραφέας αναφέρεται στην
μελλοντική, ολοκληρωτική εκκαθάριση της Κωνσταντινούπολης από Χριστιανούς και
Εβραίους.[4]
Παράλληλα η ίδια συγγραφέας αναφέρει ότι
το πογκρόμ και η αναστάτωση που δημιουργήθηκε αποτέλεσε μια πρώτης τάξεως
ευκαιρία για την κυβέρνηση Μεντερές προκειμένου να επιβάλει περιορισμούς στην
ελευθερία του τύπου, το φοιτητικό κίνημα και την κεμαλική αντιπολίτευση που
διαφωνούσαν όχι μόνο με τις πολιτικές επιλογές του πρωθυπουργού, αλλά και με
τον αυταρχικό τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε όσους διαφωνούσαν μαζί του.
Τα γεγονότα
Τα γεγονότα των Σεπτεμβριανών ήταν καλά σχεδιασμένα μήνες
πριν την εκδήλωσή τους. Σύμφωνα με τον Γιώργο
Μιχαηλίδη, Όλο το καλοκαίρι του 1955 τα φίλα προσκείμενα στην κυβέρνηση
μέσα φρόντιζαν να τροφοδοτούν την τουρκική κοινή γνώμη με ειδήσεις περί δήθεν
δυσχερειών και κακομεταχείρισης της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική
Θράκη, τη στιγμή που οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης ευημερούσαν και
απολάμβαναν αρκετά προνόμια. Φτάνοντας
προς το τέλος του καλοκαιριού, με την τριμερή διάσκεψη κορυφής για το κυπριακό
να είναι προγραμματισμένη για τις 28 Αυγούστου, άρχισαν να πυκνώνουν στα ίδια
μέσα και οι αναφορές για την δήθεν σχεδιαζόμενη εξόντωση των Τουρκοκυπρίων από
τους Ελληνοκύπριους μετά το τέλος της τριμερούς διάσκεψης.
Η σπίθα όμως που άναψε το φυτίλι στη Τουρκία ήταν η φερόμενη
ως βομβιστική επίθεση εναντίον του σπιτιού του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη
από οργάνωση Ελλήνων εθνικιστών που ζητούσε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Η άφιξη των ειδήσεων στην Κωνσταντινούπολη για τον εμπρησμό του σπιτιού του
Ατατούρκ κινητοποίησε τα μέλη της οργάνωσης Η
Κύπρος είναι τουρκική τα οποία μαζί με παρακρατικούς ξεχύθηκαν στους
δρόμους της Πόλης διαδηλώνοντας δήθεν για το Κυπριακό (βράδυ της 6ης
Σεπτέμβρη). Γρήγορα οι διαδηλώσεις ξέφυγαν και μετατράπηκαν σε ένα πογκρόμ
καταστροφής των περιουσιών και των πολιτιστικών μνημείων Εβραίων και Χριστιανών
της Κωνσταντινούπολης. Η επιχείρηση ήταν τόσο καλά οργανωμένη, σύμφωνα και πάλι
με τον Βασίλη Μιχαηλίδη, που είχαν μεταφερθεί παρακρατικοί από άλλα πόλεις της
Τουρκίας για να συμμετέχουν στα επεισόδια, ενώ σε διάφορα σημεία από τα οποία
περνούσε το πλήθος έβρισκε λοστούς, πέτρες, αξίνες και φτυάρια που μοίραζαν
στους «οργισμένους διαδηλωτές» κρατικοί και δημοτικοί υπάλληλοι. Παράλληλα, οι οργανωτές των γεγονότων είχαν
φροντίσει τις προηγούμενες μέρες να «σημαδέψουν» τις περιουσίες που θα έπρεπε
να χτυπηθούν, γράφοντας σε πόρτες και τοίχους τα γράμματα GMR.
Απολογισμός; Καταρχήν
το πογκρόμ ρήμαξε οικονομικά την ελληνική κοινότητα της Πόλης. Σύμφωνα με
στοιχεία που δίνει η ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Wikipedia πάνω από 4000 ελληνικές επιχειρήσεις καταστράφηκαν, ανάμεσά
τους 110 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 23
σχολεία και 21 εργοστάσια. Καταστράφηκαν επίσης 73 χριστιανικές εκκλησίες, και
πάνω από 1000 ελληνικές κατοικίες. Οι εκτιμήσεις για το ύψος της
καταστροφής ποικίλουν ανάμεσα στα 24 και
τα 200 εκατομμύρια δολάρια. Όσο για τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, που είναι
και οι σημαντικότερες, τουλάχιστον 13 Έλληνες και 16 Αρμένιοι σκοτώθηκαν, με
τον αριθμό να είναι μεγαλύτερος καθώς δεν δηλώθηκαν όλα τα θύματα στις
τουρκικές αρχές.
Μετά τα Σεπτεμβριανά……
Όπως φάνηκε από τα παραπάνω, τα Σεπτεμβριανά ήταν μια καλά
σχεδιασμένη ενέργεια που εξυπηρετούσε μια σειρά από στόχους της τουρκικής
πολιτικής. Καταρχήν συνέχισε και εξέλιξε την πολιτική δίωξη των μειονοτήτων,
τρομοκρατώντας πολλούς μειονοτικούς οι οποίοι έβλεπαν πλέον πως η απειλείται η
ίδια η φυσική τους υπόσταση από την περεταίρω παραμονή τους στην Πόλη.
Επιπλέον, η Τουρκία έδειξε με το πλέον
δυναμικό τρόπο ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να την αγνοεί στις διεργασίες του
Κυπριακού και ότι η μειονότητα ήταν ένας μοχλός πίεσης της τουρκικής εξωτερικής
πολιτικής σε αυτό. Τέλος, τα γεγονότα έδωσαν το πρόσχημα στο Μεντερές να
κηρύξει στρατιωτικό νόμο και να επιβάλει τους περιορισμούς που επιθυμούσε στην
ελευθερία της έκφρασης και την ελευθερία του τύπου.
Πως εξελίχθηκαν οι παραπάνω στόχοι; Μεταξύ 1955 και 1960 16.000
Έλληνες εγκατέλειψαν την Πόλη. Η στοχοποίηση των μειονοτήτων συνεχίστηκε το
1964 με την απέλαση 12.000 Ελλήνων της Πόλης που είχαν ελληνικό διαβατήριο. Το
Κυπριακό, εξελίχθηκε επίσης ευνοϊκά για την Τουρκία, με την υπογραφή των
συνθηκών Ζυρίχης-Λονδίνου το 1959 να κατοχυρώνουν την γείτονα χώρα (όπως και
την Ελλάδα) ως εγγυήτρια δύναμη με δικαίωμα επέμβασης. Αυτός που δεν κατάφερε
να πετύχει τους πολιτικούς του στόχους ήταν ο Μεντερές. Οι περιορισμοί που
επέβαλε φανέρωσαν το αυταρχικό του πρόσωπο, προκάλεσαν διάσπαση το κόμμα του
και ένωσαν την αντιπολίτευση εναντίον του. Η πτώση της δημοφιλίας του
πρωθυπουργού έδωσε το πρόσχημα στο στρατό που είχε τεθεί στο περιθώριο την προηγούμενη
περίοδο να ανατρέψει την κυβέρνηση Μεντερές. Ο ίδιος ο Τούρκος πρωθυπουργός
εκτελέστηκε με απαγχονισμό (1960) μαζί με στενούς του συνεργάτες,
κατηγορούμενος μεταξύ άλλων και για τα γεγονότα των Σεπτεμβριανών.
[1] Βλ
Soner Cagaptay, “Citizenship Policies in Interwar Turkey”, Nations and Nationalism, Vol 9, No 4, σσ 603-6
[2]
Niyazi
Kizilyurek, Κεμαλισμός. Η γένεση και η εξέλιξη της
επίσημης ιδεολογίας της σύγχρονης Τουρκίας, Μεσόγειος, Λευκωσία-Αθήνα, 2006, σελ 105
[3]
Αλέξης Ηρακλείδης, Κυπριακό. Σύγκρουση
και Επίλυση, Ι Σιδέρης, Αθήνα, 2002, σσ 272-4, 289
[4] Dilek Guven, “Riots against
the Non-Muslims of Turkey: 6/7 September 1955 in the context of demographic
engineering”, European Journal of Turkish
Studies, no 12 (2011), https://ejts.revues.org/4538
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου